ΠΕΡΑΣΕ ΚΑΙΡΟΣ από την τελευταία φορά, αλλά θέλω να συνεχίσω στο πνεύμα των δύο τελευταίων σημειωμάτων μου. Προσπαθώ να καταλάβω κάτι για την τεχνολογία. Όχι αν είναι καλή ή κακή, αυθεντικά ανθρώπινη ή καταστατικά αποξενωτική. Προσπαθώ να καταλάβω πώς λειτουργεί ιστορικά. Ισχυρίστηκα ότι καμιά τεχνολογία δεν είναι εξαρχής χρήσιμη. Οι τεχνολογίες συνδημιουργούνται με τους κόσμους στους οποίους μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά κι επομένως να «αποδείξουν» τη χρησιμότητά τους. Υπό αυτή την έννοια, οι τεχνολογίες δεν υπακούουν σε κάποια ιστορική νομοτέλεια, αλλά αποτελούν εκφράσεις τη κοινωνικής δυνητικότητας. Είναι προϊόντα της αλληλεπίδρασης των κοινωνικών δυνάμεων σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, γι’ αυτό και η έλευσή τους αποτυπώνει πάντοτε έναν συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στους παράγοντες που συμμετείχαν στη διαμόρφωσή τους. Και είναι αυτός ο συσχετισμός δυνάμεων και όχι η τεχνολογία ως ιστορική δύναμη που παράγει τον κόσμο στον οποίο η τεχνολογία «αποδεικνύει» τη χρησιμότητά της.

Και μετά τι γίνεται; Η ιστορία δεν τελειώνει όταν δημιουργηθεί μια τεχνολογία. Μπορεί τα τεχνουργήματα και οι υποδομές που προέκυψαν να αποτυπώνουν έναν συσχετισμό δυνάμεων, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο συγκεκριμένος συσχετισμός αποτελεί μια οριστικά εδραιωμένη πραγματικότητα. Όσο κι αν βλέπουμε την εισαγωγή των μηχανών στην παραγωγή ως ένδειξη επικράτησης του βιομηχανικού καπιταλισμού και τη δημιουργία ψηφιακών υποδομών ως ένδειξη επικράτησης του ψηφιακού καπιταλισμού, η κοινωνική δυνητικότητα παραμένει το πεδίο διαπραγμάτευσης κάθε μελλοντικής τεχνοκοινωνικής διευθέτησης. Κι αυτό δεν το βλέπουμε μόνο στο επίπεδο της ταξικής πάλης γύρω από τους εναλλακτικούς τρόπους κοινωνικής ενσωμάτωσης των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά και στο επίπεδο της καθημερινής χρήσης των τεχνουργημάτων: Η χρήση δεν είναι δεδομένη.

Αν απομακρυνθούμε λίγο από το δυτικό πλαίσιο, με έκπληξη θα διαπιστώσουμε ότι πολύ συχνά ο τρόπος χρήσης των τεχνουργημάτων είναι τελείως διαφορετικός από εκείνον που προδιαγράφει ο κατασκευαστής τους. Στην Ινδία υπάρχει λέξη γι’ αυτό: Jugaad σημαίνει δίνω λύση σε ένα πρόβλημα συνδυάζοντας πράγματα που έχω στο χέρι. Κι αυτά τα πράγματα είναι τεχνουργήματα που, ανεξαρτήτως της προδιαγεγραμμένης χρήσης τους, επιστρατεύονται για να δοθεί μια τεχνολογική (!) λύση εκεί που δεν επαρκούν οι πόροι για την αγορά «κατάλληλου» εξοπλισμού. Αυτοσχέδια οχήματα που κινούνται με αρδευτικές αντλίες, δίκυκλες μοτοσυκλέτες που μετατρέπονται σε φορτηγά, κλιματιστικά που λειτουργούν με έναν ανεμιστήρα και βρεγμένο άχυρο. Αλλά και υποδομές: Εργοστάσια ηλεκτρικής ενέργειας που χρησιμοποιούν μηχανές πλοίων και δίκτυα ύδρευσης που αναπτύσσονται ριζωματικά στις άναρχα επεκτεινόμενες μεγαλουπόλεις. Είναι εκπληκτικό αν σκεφτούμε ότι, εντέλει, δεν υπάρχει προδιαγεγραμμένη χρήση για τα τεχνουργήματα. Κι ακόμα πιο εκπληκτικό ότι οι «εναλλακτικές» οικειοποιήσεις της τεχνολογίας δεν είναι η εξαίρεση, αλλά, με πληθυσμιακούς όρους, ο κανόνας. Η τεχνολογία, για την οποία τόση συζήτηση γίνεται από τις αρχές του 20ού αιώνα, ποτέ δεν υπήρξε αυτό που φαντάστηκαν οι φιλόσοφοι ότι ήταν. Πάντα αποτελούσε έκφραση της κοινωνικής δυνητικότητας και πάντα σε αυτήν επέστρεφε.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 162, στις 16 Σεπτεμβρίου 2023.

Αναφορές
Shahana Chattaraj, Jugaad (India)
Rina Arya, Jugaad: A study in Indian ingenuity and improvisation