Tag Archives: contingency

Τα παιδιά

Posted on by

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ μπροστά μας ξαφνικά. Αναδύονται από το άπειρο και παίρνουν μορφή σε κάποιον τόπο που κατοικείται από ανθρώπους. Οπουδήποτε. Σε έναν αγρό, ένα σπίτι, ένα αυτοκίνητο, μια αποθήκη, μια κατεστραμμένη από τον πόλεμο αυλή… Τα παιδιά περιφέρονται για λίγο γύρω από το σημείο που πρόκειται να εμφανιστούν, αναγνωρίζουν το περιβάλλον με όλες τις αισθήσεις τους, οσμίζονται τους κινδύνους, παρατηρούν τους ανθρώπους και επιλέγουν τους γονείς τους. Οι γονείς δεν γνωρίζουν ότι έχουν επιλεγεί. Μια άγνωστη παρόρμηση τους φέρνει κοντά και τους οδηγεί σε μια σωματική ανταλλαγή, η οποία δρομολογεί την ανάδυση του παιδιού.

Lisa Kristine, Το ρεύμα της ζωής, Αιθιοπία

Η σωματική εγγύτητα μεταφράζεται αυτομάτως σε σχέση: Ανεξάρτητα από τις φυσικές διεργασίες και την ιστορική ενδεχομενικότητα που λειτούργησαν για την ανάδυση του παιδιού, ανεξάρτητα από την κοσμική ύλη που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία μιας εξατομικευμένης μορφής, το γεγονός ότι η τελευταία φάση της διαδικασίας περνά μέσα από τα σώματά μας κι ότι είμαστε εκεί όταν το παιδί παρουσιάζεται στον κόσμο, μας κάνει γονείς του. Αυτό δεν είναι κάποιο είδος φυσικού αυτοματισμού, όμως. Το παιδί δεν μας ανήκει επειδή μεσολάβησαν τα σώματά μας για ν’ αποκτήσει τη μορφή του, ούτε οφείλει να μεγαλώσει σύμφωνα με τα πρότυπά μας επειδή ήμασταν παρούσες/όντες όταν εμφανίστηκε στον κόσμο. Ο μόνος φυσικός αυτοματισμός (αν μπορούμε καν να μιλήσουμε για κάτι τέτοιο) που προκύπτει από αυτά τα ενδεχομενικά γεγονότα είναι η επιθυμία μας να προστατέψουμε τη ζωή που έρχεται στον κόσμο, επειδή ενδόμυχα κατανοούμε ότι η γέννηση δεν ολοκληρώνεται τη στιγμή της γέννησης. Θα πρέπει να συνεχίσουμε να είμαστε παρούσες/όντες για ένα διάστημα, προκειμένου να ολοκληρωθεί η εγκατάσταση της νέας μορφής στον κόσμο των ανθρώπων. Αλλά ως εκεί. Οι κοινωνίες που μεγάλωναν τα παιδιά τους συλλογικά το γνώριζαν πολύ καλά αυτό.

Η ανάληψη του ρόλου του γονέα πέρα από το επίπεδο του φυσικού αυτοματισμού –πέρα από αυτό που έχουν κοινό οι άνθρωποι και τα ζώα­– προϋποθέτει και κάτι άλλο. Προϋποθέτει την ενσυνείδητη δημιουργία προσωπικής σχέσης με το άτομο που είναι το παιδί μας, το ενδιαφέρον για την πορεία του στον κόσμο των ανθρώπων και την άντληση ικανοποίησης από την εμπειρία της συμπόρευσης μαζί του. Με άλλα λόγια, προϋποθέτει την υιοθεσία. Η γονεϊκότητα δεν είναι η φυσική απόληξη μιας φυσικής διαδικασίας· είναι επιλογή. Μια επιλογή που, όπως φαίνεται, δεν είναι σε θέση να την κάνουν όλοι όσοι «αποκτούν» παιδιά. Οι λόγοι είναι πολλοί και δεν είναι πάντα προσωπικοί. Η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η προσφυγιά περιορίζουν και εδώ, όπως και σε άλλα θέματα, τις επιλογές των ανθρώπων. Αντί για το υποκριτικό ενδιαφέρον του αστικού Τύπου για την τύχη των παραμελημένων παιδιών, λοιπόν, ας κάνουμε μια προσπάθεια να εξαλείψουμε τους λόγους που εμποδίζουν τους ανθρώπους να κάνουν την επιλογή της γονεϊκότητας.

Καλή χρονιά!

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 147, στις 7 Ιανουαρίου 2022.

Αναφορές
Νίκος Παπαχριστόπουλος, Κυριακή Σαμαρτζή (επιμέλεια) (2010). Οικογένεια και νέες μορφές γονεϊκότητας. Αθήνα: Opportuna.
Donna Haraway (2015). Anthropocene, Capitalocene, Plantationocene, Chthulucene: Making Kin. Environmental Humanities, 6: 159-165.

Συμπτώσεις

Posted on by

ΣΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ σημείωμα έγραφα ότι ο Ευγένιος Βούλγαρης βρέθηκε στο έδαφος όπου επρόκειτο να εκδηλωθεί μια από τις εμβληματικότερες συγκρούσεις του τέλους της νεοτερικότητας. Βρέθηκε όμως και στο έδαφος όπου επρόκειτο να πάρει μορφή μια από τις εμβληματικότερες πολιτικές τεχνολογίες της νεοτερικότητας. Η αρχιεπισκοπή Σλαβηνίου και Χερσώνος ιδρύθηκε το 1775 και την πνευματική της καθοδήγηση ανέλαβε ο Κερκυραίος λόγιος, που απολάμβανε την εμπιστοσύνη της Μεγάλης Αικατερίνης. Την πολιτική και στρατιωτική διοίκηση της τεράστιας περιοχής ανέλαβε ένας άλλος ευνοούμενος της αυτοκράτειρας, ο πρίγκηπας Γκριγκόρι Ποτέμκιν. Στόχος του Ποτέμκιν ήταν ο εποικισμός της αχανούς επικράτειας που εκτείνονταν κατά μήκος των νότιων συνόρων της Ρωσίας, αλλά και η οικονομική αξιοποίηση των πλούσιων πόρων που αυτή διέθετε. Ο Ποτέμκιν έπρεπε να προσελκύσει εργατικό δυναμικό για να καλλιεργήσει τη γη, αλλά και τεχνίτες για να επανδρώσει τα εργαστήρια και τα ναυπηγεία. Ο ρόλος του Βούλγαρη ήταν κρίσιμος στη διατήρηση της ειρήνης και της υπακοής των χριστιανικών πληθυσμών. Δεν αρκούσε, όμως. Χρειαζόταν και η συνδρομή ανθρώπων που ήταν σε θέση να οργανώσουν και να επιβλέψουν την εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών.

Το 1780 φτάνει στη Ρωσία ένας φιλόδοξος και πολυπράγμων Άγγλος μηχανικός, ο Samuel Bentham. Ο Samuel μπαίνει αμέσως στην υπηρεσία του Ποτέμκιν αναλαμβάνοντας ένα πλήθος διαφορετικών ρόλων. Στρατιωτικός διοικητής, ναυπηγός, μηχανικός και μάνατζερ. Ένα από τα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει είναι το πρόβλημα της επίβλεψης του εργατικού δυναμικού που απασχολούνταν στα κτήματα και στις φάμπρικες του Ποτέμκιν. Η αφοσίωση στη Ορθοδοξία και η κοινωνική ειρήνη που προωθούσε ο Βούλγαρης ήταν αποτελεσματικές, αλλά μέχρις ενός σημείου. Για να υπάρξουν οικονομικά αποτελέσματα χρειαζόταν και εργασιακή πειθαρχία. Ο Samuel δεν είναι σε θέση να επιβάλει την απαιτούμενη πειθαρχία σε μια τόσο μεγάλη εργατική δύναμη. Έτσι σκέφτεται μια ευφυή λύση. Κατασκευάζει σημεία επιτήρησης απ’ όπου οι επιστάτες μπορούν εποπτεύουν ολόκληρο τον χώρο εργασίας. Οι ίδιοι, όμως, δεν φαίνονται από τον χώρο εργασίας. Έτσι, η ύπαρξη και μόνο των σημείων επιτήρησης αρκεί για να επιβάλει τη συμμόρφωση των εργαζομένων: Οι εργαζόμενοι δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν πότε επιτηρούνται και πότε όχι, άρα θεωρούν ότι πάντοτε επιτηρούνται. Ναι, το Πανοπτικόν είναι δημιουργία του Samuel και όχι του Jeremy Bentham. Και δεν είναι αποτέλεσμα του φιλοσοφικού ωφελιμισμού που πρέσβευε ο δεύτερος, αλλά των υπηρεσιών που πρόσφερε ο πρώτος στον πρίγκηπα Γκριγκόρι Ποτέμκιν για τον έλεγχο του εργατικού δυναμικού στη μεθόριο της ρωσικής αυτοκρατορίας.

Η νεοτερικότητα γεννήθηκε στην περιφέρεια. Η μητρόπολη γεννήθηκε στις αποικίες. Αυτό το ξέραμε. Εκείνο που κάθε φορά μας εκπλήσσει είναι οι απροσδόκητες διασταυρώσεις διανοητικών εγχειρημάτων και τροχιών ζωής. Το τέλος της ιστορίας παίζεται στην Αγγλία: Το Πανοπτικόν γίνεται ένα αποτυχημένο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα των αδελφών Bentham. Και ο Βούλγαρης γίνεται μέλος της Royal Society, την ίδια μέρα που γίνεται μέλος και ο Antoine Lavoisier!

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 146, στις 17 Δεκεμβρίου 2022.

Αναφορές
Γεωργία Πέτρου. Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) και η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου. Νεύσις, 2001, 10: 181 – 198.
Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister. Τα χρόνια της Χερσώνας (1781-1788): Συμβολή στη βιογραφία του Ευγενίου Βούλγαρη. Στο Χαρίτων Καρανάσιος (επιμ.), Εὐγένιος Βούλγαρης. Ὁ homo universalis τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2018: 143-179.
Werrett, Simon. The Panopticon in the Garden: Samuel Bentham’s Inspection House and Noble Theatricality in Eighteenth-Century Russia. Ab Imperio, 2008, 3: 47–70.

Μεταγραφή των πιστοποιητικών εκλογής στη Royal Society

The most reverend Father in God, Eugenius Bulgari, arch-bishop of Cherson, and Author of several philological , philosophical and mathematical works of great merit, written in greek for the benefit of the greek nation, being desirous of becoming a fellow of the royal society on the foreign list, we, whose names are hereunto subscribed, do strongly recommend him as highly deserving of the honour he requests and likely to prove a very useful and valuable member
Read May 17th 1787
Balloted for and elected April 3d 1788
S Horsley; John Paradise; Clayton Mordaunt Cracherode; I H Browne; R Warren; Cyril Jackson; J G King; Richard Paul Jodrell; Rd Kirwan; Wm Coxe

M. T. A. Lavoisier, Member of the Royal Academy of Sciences at Paris, and well known to the learned world for his many important discoveries in chemistry, being desirous of admission into the Royal Society on the foreign List; we whose names are subscribed do, from our knowledge of himself or his works, recommend him as a Gentleman whose distinguished character in Science renders him worthy of the honour he solicits
Read November 8th 1787
Balloted for and elected April 3d 1788
H Cavendish; C Blagden; C F Greville; Saml Foart Simmons; E W Gray; J Rennell; Wm Marsden; J A DeLuc

ΠΗΓΗ: ARCHIVES OF THE ROYAL SOCIETY, REFERENCE NUMBERS EC 1787/29 & EC 1787/38.

Ετεροτοπίες

Posted on by

Ο ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ υπήρξε από τις σημαντικότερες πνευματικές προσωπικότητες του ελληνικού 18ου αιώνα. Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός, επειδή η εθνική αισθητική θέλγεται περισσότερο από ρακένδυτους αγίους που περιφέρονταν κηρύσσοντας την ανάσταση του Γένους, παρά από τα δίκτυα των εμπόρων και των λογίων που διέγραφαν τον σύγχρονο χάρτη της Ευρώπης. Σε κάθε περίπτωση, ο πολυμαθής Κερκυραίος υπήρξε μια φιγούρα της φιλοσοφίας και της επιστήμης που αναμετρήθηκε με τα σημαντικότερα διανοητικά εγχειρήματα του καιρού του. Συνομίλησε με τον Βολτέρο για το ζήτημα της ανεξιθρησκίας και με τον Νεύτωνα για τον ορισμό της αδράνειας. Συμμετείχε στην προσπάθεια επαναθεμελίωσης της μεταφυσικής που απασχόλησε τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού και στοχάστηκε ενεργητικά πάνω στη σχέση φιλοσοφίας και πολιτικής. Υπήρξε περιώνυμος δάσκαλος σε μερικές από τις σημαντικότερες σχολές της εποχής του και εξέδωσε πλήθος πραγματειών, μεταφράσεων και υπομνημάτων.

Σε μια προεθνική εποχή, που οι διαδρομές των λογίων δεν γνωρίζουν τοπικούς περιορισμούς, ο δρόμος του Βούλγαρη τον οδηγεί στα Γιάννενα, την Κοζάνη, την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, το Βουκουρέστι και τελικά στη Λειψία. Εκεί θα έρθει σε επαφή με το πολιτικό πρόγραμμα της Μεγάλης Αικατερίνης. Μεταφράζει στα Ελληνικά το περίφημο Νακάζ, την Εισήγηση της αυτοκράτειρας στην επιτροπή των αντιπροσώπων που συγκάλεσε η ίδια το 1767 με σκοπό τη σύνταξη ενός νέου νομοθετικού κώδικα για τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Το βιβλίο εκδίδεται το 1771 με δικό του πρόλογο. Εκεί παρομοιάζει την Αικατερίνη με μητέρα που φροντίζει για το καλό τόσο των δικών της υπηκόων όσο και εκείνων των όμορων εθνών, στα οποία λειτουργεί ως «ειρηνεύτρια και προστάτις αδικουμένων».

Το Νακάζ αρχίζει ως εξής: «Η Ρωσσία είναι ένα Κράτος Ευρωπαίον. […] Αι υπό την Επικράτειαν της Ρωσσικής Αυτοκρατορίας χώραι, εφαπλούνται επί της υδρογείου σφαίρας 32 μοίρας πλάτους, και 165 μήκους. Ο της Ρωσσίας Μονάρχης είναι Υπέρτατος. Μία μόνη δύναμις εις το Πρόσωπον αυτού υφεστώσα δύναται να ενεργή προσφυώς, εις μιάς τόσον ευρυχώρου Αυτοκρατορίας την έκτασιν. […] Άπαν άλλο διοικήσεως είδος ου μόνον ήθελεν είναι εις την Ρωσσίαν επιβλαβές, αλλ’ ήθελεν επισύρη επ’ αυτής και παντελή τον όλεθρον».

Σε αναγνώριση του έργου του, ο Βούλγαρης προσκαλείται στην Πετρούπολη και, λίγα χρόνια αργότερα, χειροτονείται αρχιεπίσκοπος Σλαβηνίου και Χερσώνος. Η αρχιεπισκοπή του καλύπτει μεγάλο μέρος της σημερινής Ουκρανίας. Κύρια αποστολή του είναι να διαχειριστεί τις υποθέσεις των ελληνόφωνων πληθυσμών που είχαν εξεγερθεί κατά της ρωσικής πολιτικής. Η διοίκηση τον εξοντώνει όμως κι έτσι αποφασίζει να αποσυρθεί στα πνευματικά του ενδιαφέροντα, κληροδοτώντας την αρχιεπισκοπή στον φίλο και συμπατριώτη του Νικηφόρο Θεοτόκη.

Δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς την ενδιαφέρουσα σύμπτωση. Όλα τα στοιχεία του δράματος είναι ήδη εκεί: μια γεωπολιτική συνθήκη, ένα πρότυπο διακυβέρνησης, μια μεθοριακή περιοχή που πρέπει να ελεγχθεί. Και ένας ελληνόφωνος λόγιος που οι προσωπικές του διαδρομές τον έφεραν στο επίκεντρο ενός δράματος που επρόκειτο να παιχτεί δυόμισι αιώνες αργότερα.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 144, στις 19 Νοεμβρίου 2022.

Αναφορές
Stephen Batalden, Catherine II’s Greek Prelate Eugenios Voulgaris in Russia, 1771-1806, Columbia University Press, Νέα Υόρκη 1982.
Μανώλης Πατηνιώτης, Στοιχεία Φυσικής Φιλοσοφίας: Ο ελληνικός επιστημονικός στοχασμός τον 17ο και 18ο αιώνα, Gutenberg, Αθήνα 2013.
Manolis Patiniotis and Sakis Gekas, «Greek Travelers in Eastern Europe at the end of the 18th Century: Shifting identities and the production of knowledge across borders», Diasporas: Circulations, Migrations, Histoire 2017, 29: 17-32.