ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΟΛΛΟΥΣ ηθικούς πανικούς της εποχής μας, μάλλον ο πιο ισχυρός, είναι αυτός που αφορά την τεχνολογία. Δεν είναι, ασφαλώς, η πρώτη φορά που η τεχνολογία γίνεται αντιληπτή ως απειλή. Στις αρχές του 20ού αιώνα, στη διάρκεια της λεγόμενης πρώτης κρίσης της νεοτερικότητας, η ιδέα της «εκτός ελέγχου τεχνολογίας» τροφοδότησε τους φόβους του δυτικού κόσμου για ένα μέλλον, στο οποίο η κυριαρχία των μηχανών θα επέφερε γενικευμένη αποξένωση και μαζική εξαθλίωση. Όπως έδειξαν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι που ακολούθησαν, το συγκεκριμένο μέλλον έγινε πραγματικότητα, αλλά δεν ευθύνονταν, βέβαια, οι μηχανές γι’ αυτό. Ο σημερινός ηθικός πανικός εκδηλώνεται με παρόμοιο τρόπο και σε παρόμοια γλώσσα. Οι μηχανές είναι, πάλι, «εκτός ελέγχου» και απειλούν να κυριαρχήσουν θέτοντας στο περιθώριο την ανθρώπινη πρωτοβουλία και οδηγώντας τους ανθρώπους (ιδιαίτερα τους νέους) στην αποξένωση και την αποκοινωνικοποίηση. Οι πολλαπλές κρίσεις και ο εν εξελίξει «αρθρωτός παγκόσμιος πόλεμος» (όπως έχει επιτυχημένα χαρακτηριστεί) είναι πολύ πιθανό να κάνουν αυτό το ενδεχόμενο πραγματικότητα. Αλλά και πάλι δεν θα ευθύνονται οι μηχανές. Και στις δύο περιπτώσεις την ευθύνη έχουν οι οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις που εμπλέκονται στην προσπάθεια ελέγχου και αναδιανομής του κόσμου: ο ιμπεριαλισμός.

Υπάρχει, ωστόσο, μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στον τρόπο που εκδηλώθηκε ο ηθικός πανικός για την τεχνολογία στις αρχές του 20ού αιώνα και στον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται σήμερα. Η «εκτός ελέγχου τεχνολογία» της πρώτης κρίσης της νεοτερικότητας αφορούσε την κλίμακα και την ισχύ. Οι μηχανές είχαν απορροφήσει τη ρώμη και την επιδεξιότητα των εργατών και μπορούσαν να εργάζονται ασταμάτητα, εκτελώντας εργασίες για τις οποίες κανονικά θα χρειάζονταν ολόκληρες ομάδες εργατών. Κλεισμένες μέσα στους αυτοματισμούς και τα άφθαρτα μεταλλικά εξαρτήματα ήταν οι γνώσεις, οι δεξιότητες και, κυρίως, η πολλαπλασιασμένη σωματική δύναμη των εργατών. Έτσι, οι μηχανές αφενός περιθωριοποιούσαν και αποειδίκευαν τους εργάτες και, αφετέρου, αποκτούσαν για πρώτη φορά τη δυνατότητα να κάνουν πράγματα που υπερέβαιναν κατά πολύ τις δυνατότητες της ζωντανής ανθρώπινης εργασίας. Τελικά, ο φόβος για τις μηχανές απέρρεε από αυτό που θα μπορούσαν να κάνουν οι μηχανές.

Οι μηχανές της λεγόμενης τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης είναι διαφορετικές. Δεν έχουν απορροφήσει τη σωματική δύναμη ή την επιδεξιότητα των εργατών, αλλά τις νοητικές τους ικανότητες: αυτές που κάνουν τον άνθρωπο «έλλογο ον» και του δίνουν το ηθικό δικαίωμα να μετατρέπει τον κόσμο σε ένα σύνολο εργαλείων και πόρων. Η σύγχρονη δαιμονοποίηση της τεχνολογίας, λοιπόν, προέρχεται από τον φόβο ότι οι μηχανές θα στερήσουν από τους ανθρώπους την ικανότητα εμπρόθετης δράσης και θα τους υποβιβάσουν σε εκτελεστές αποφάσεων, οι οποίες θα υπαγορεύονται από τη γνωστική και διανοητική ανωτερότητα των τεχνολογικών συναρμογών που οι ίδιοι δημιούργησαν. Σε έναν φαλλο-λογοκεντρικό κόσμο, ο φόβος της τεχνολογίας μοιάζει με τον φόβο του ευνουχισμού και οι ευφυείς μηχανές με απειλητικές θηλυκότητες.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 165, στις 27 Οκτωβρίου 2023.