Category Archives: Anthropology

Ποιοτική έρευνα

Posted on by

ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΜΟΥ αποτελείται από ανθρώπους που ως επί το πλείστον έχουν λάβει πανεπιστημιακή μόρφωση. Από  αυτούς είναι εμβολιασμένοι περίπου το 60% – ο εθνικός μέσος όρος. Αποφάσισα λοιπόν να κάνω μια μικρή έρευνα.

Πόσοι από αυτούς είναι συνωμοσιολόγοι; Πόσοι πιστεύουν δηλαδή ότι η διάδοση του ιού ή η διάθεση των εμβολίων εκπορεύεται από μυστικά κέντρα που κινούν τα νήματα της παγκόσμιας οικονομίας και πολιτικής; Σχεδόν κανείς. Και όσοι αναφέρθηκαν στη συνωμοσία των φαρμακευτικών εννοούσαν κατά βάση τις μονοπωλιακές πρακτικές που όλοι και όλες γνωρίζουμε ότι χαρακτηρίζουν την κίνηση του μεγάλου κεφαλαίου. Ένα ενδιαφέρον εύρημα, μάλιστα, είναι ότι τις συγκεκριμένες απόψεις για τις πρακτικές των φαρμακευτικών εταιρειών τις συμμερίζεται και η πλειονότητα των εμβολιασμένων. Εξάλλου, η άποψη ότι ο ιός φτιάχτηκε σε εργαστήριο και εξαπολύθηκε στην ανθρωπότητα για να δημιουργήσει κέρδη στις πολυεθνικές δεν αποτελεί επιχείρημα κατά του εμβολιασμού. Αν πιστεύω κάτι τέτοιο δεν σημαίνει ότι πρέπει να πεθάνω κιόλας για να το υπερασπιστώ. Εφόσον το εμβόλιο είναι διαθέσιμο, θα το κάνω και μετά θα δω τι θα κάνω με τις πολυεθνικές.

Πόσοι από εκείνους κι εκείνες που δεν έχουν εμβολιαστεί γνωρίζουν τι είναι και πώς λειτουργούν τα εμβόλια; Σχεδόν κανείς. Όλοι και όλες, όμως, νομίζουν ότι το γνωρίζουν. Οι απαντήσεις που λαμβάνει κανείς αν επιχειρήσει να μπει σε λεπτομέρειες είναι αποθαρρυντικά αφελείς και δηλώνουν βαθιά σύγχυση. Ο καθένας έχει φτιάξει μια δική του σύνθεση από τα θραύσματα επιστημονικής πληροφόρησης που παρέχουν οι εξίσου απαίδευτοι δημοσιογράφοι. Και η σύνθεση αυτή, βεβαίως, δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Άλλο ένα ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι την ίδια σύγχυση εκδηλώνει και η πλειονότητα των εμβολιασμένων. Αυτοί, όμως, εμβολιάστηκαν – πράγμα που δείχνει ότι η απόφασή τους καθορίστηκε από άλλους παράγοντες (από τον φόβο, ας πούμε) και όχι από την ενημέρωση. Αν ισχύει αυτό όμως, τότε η απόφασή τους δεν είναι σταθερή – μπορεί πολύ εύκολα να αναιρεθεί και αυτό είναι πιθανό να το δούμε στην εφαρμογή των αναμνηστικών δόσεων.

Τρίτη ερώτηση, στους εμβολιασμένους, αυτή τη φορά: Θα εμβολιάζατε το εξάχρονο παιδί σας; Καταφατικά απάντησαν ελάχιστες και ελάχιστοι. Οι περισσότερες απαντήσεις κινήθηκαν μεταξύ της κάθετης άρνησης (ε, όχι και να εμβολιάσω το εξάχρονο!) και της ισχυρής επιφυλακτικότητας (μμμ… θα ρωτούσα την παιδίατρο). Τι σημαίνει αυτό για την άποψη που έχουν για το εμβόλιο που έκαναν στον εαυτό τους; Σοβαρή επιφύλαξη, ασφαλώς, και ότι δεν έλαβαν την απόφασή τους ορθολογικά, όπως θα έκαναν αν η απόφαση αυτή αφορούσε το παιδί τους.

Το έλλειμμα υπεύθυνης επιστημονικής ενημέρωσης είναι τεράστιο και αφορά το σύνολο της κοινωνίας,  όχι μόνο ένα δακτυλοδεικτούμενο περιθώριο που εμφορείται από ανορθολογικές αντιλήψεις. Και την ευθύνη γι’ αυτό το έλλειμμα σίγουρα δεν τη φέρουν εκείνοι που είναι τα θύματά του.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 121, στις 20 Νοεμβρίου 2021.

Το αστείο

Posted on by

ΤΟ ΣΥΝΘΗΜΑ λέει: «Σώστε τη Γη. Είναι ο μόνος πλανήτης με σοκολάτα». Και είναι απολύτως σωστό, εκτός αν πιστέψουμε ότι στην επικείμενη μετακόμισή μας στον Άρη θα φροντίσουμε να πάρουμε μαζί μας και κακαόδεντρα. Και ότι φτάνοντας εκεί θα φροντίσουμε να δημιουργήσουμε συνθήκες τροπικού δάσους, ώστε να τα φυτέψουμε και να ευδοκιμήσουν. Επειδή δεν πρόκειται να κάνουμε τίποτα απ’ όλα αυτά, καλό θα ήταν να σώσουμε τη Γη, έστω κι αν αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να μεταφέρουμε τις σοκολάτες στον Άρη με διαστημικές μαούνες. Ωστόσο, υπάρχουν και μερικοί ακόμα λόγοι για τους οποίους πρέπει να σωθεί η Γη. Ένας από αυτούς είναι ότι είναι το μοναδικό μέρος στο σύμπαν όπου υπάρχει χιούμορ.

Ας το δούμε αντίστροφα. Πουθενά στο σύμπαν δεν υπάρχει χιούμορ. Το σύμπαν είναι deadly serious. Το χιούμορ είναι αποκλειστικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Αν θεωρήσουμε ότι πουθενά αλλού στο σύμπαν δεν υπάρχουν άνθρωποι, τότε δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι η άψυχη ύλη θα σκαρώνει φάρσες στους κόκκινους γίγαντες και τους λευκούς νάνους. Από τη ζωή μας στη Γη γνωρίζουμε ότι το χιούμορ συχνά πηγάζει από άβολες καταστάσεις – από τον τρόπο που έχει η πραγματικότητα να χλευάζει τα φιλόδοξα σχέδια των ανθρώπων. Το σύμπαν επινόησε το χιούμορ για να υπενθυμίζει στους ανθρώπους ότι δεν πρέπει να παίρνουν πολύ στα σοβαρά τον εαυτό τους.

Διαφορετικά δεν θα υπήρχαν άνθρωποι. Ένα ντετερμινιστικό σύμπαν δεν αφήνει πολλά περιθώρια για την ανάπτυξη ζωής, πόσω μάλλον για την ανάπτυξη ανθρώπινης ζωής. Οι μονίμως ατελείς και αδύναμοι άνθρωποι δεν έχουν καμιά ελπίδα επιβίωσης σε έναν κόσμο όπου κάθε παρέκκλιση συντρίβεται και μετατρέπεται σε υλικό για μια διαφορετική μορφή οργάνωσης της ύλης. Το χιούμορ συνδέεται με αυτό ακριβώς το περιθώριο λάθους που επιτρέπει το σύμπαν στους ανθρώπους. Με το γέλιο που έρχεται αυθόρμητα στο στόμα τους από τη διαπίστωση ότι παρέμειναν ζωντανοί παρά το γεγονός ότι αψήφησαν τον νόμο της ελεύθερης πτώσης. Με την ευφορία που τους κατακλύζει όταν διαπιστώνουν ότι αυτό που τους τρόμαξε δεν ήταν παρά μια μάσκα, και το αίσθημα ασφάλειας που νιώθουν στην αποκάλυψη του οικείου προσώπου πίσω από το απειλητικό προσωπείο. Με την ανακούφιση που νιώθουν, γιατί ξέρουν ότι έτσι κι αλλιώς δεν θα μπορούσαν να τρέξουν αρκετά γρήγορα για να σωθούν…

Το χιούμορ πηγάζει από την αποδοχή της ευθραυστότητας της ύπαρξης και τη διαπίστωση ότι αυτή δεν έχει απαραίτητα μοιραίες συνέπειες. Ακροβατεί στα όρια του νοήματος δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι χάνει τον έλεγχο μόνο και μόνο για να επανέλθει θριαμβευτικά και να γιορτάσει με ένα τρανταχτό γέλιο την επικράτηση της ζωής. Άλλη μια ευκαιρία απέναντι στην καταστατική απουσία νοήματος, άλλη μια λέξη στο κείμενο που με κόπο απλώνουμε πάνω στον εντροπικό ωκεανό που μας περιβάλλει.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 120, στις 6 Νοεμβρίου 2021.

IMAGE CREDIT: Joan Miró, ενα αστερι χαϊδευει το στηθος μιας Νεγρας (Ζωγραφικο Ποιημα), 1938.

Μαρτυρία

Posted on by

ΠΩΣ ΕΠΕΙΣΕ ο Γαλιλαίος τους συγχρόνους του για την εγκυρότητα των τηλεσκοπικών του παρατηρήσεων; Έγραφα στο προηγούμενο σημείωμα ότι οι συνάδελφοι του Γαλιλαίου, διακεκριμένοι καθηγητές Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας τη στιγμή που ο ίδιος δεν ήταν παρά ένας χαμηλόμισθος καθηγητής μαθηματικών, αρνήθηκαν να κοιτάξουν μέσα από το τηλεσκόπιό του. Ό,τι κι αν έβλεπαν θα το ερμήνευαν είτε ως παραμόρφωση των φακών είτε ως «μετέωρο». Πρόκειται για ένα σοβαρό επιστημολογικό πρόβλημα, το οποίο στην πραγματικότητα δεν έχει λύση. Δύο άνθρωποι βρίσκονται μπροστά στην ίδια εικόνα, αλλά βλέπουν διαφορετικά πράγματα. Κι αυτό γίνεται, γιατί δεν βλέπουμε μόνο με τα μάτια μας, αλλά και με το μυαλό μας. Δεν μπορούμε να δούμε πραγματικά κάτι αν δεν διαθέτουμε τις κατάλληλες έννοιες και λέξεις για να το αντιληφθούμε, να το ταξινομήσουμε και να το εκφράσουμε. Άρα, τι χρησιμότητα έχει ένα απλό όργανο, όπως το τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου; Ή, για να το διατυπώσουμε διαφορετικά, πότε ένα όργανο όπως το αναξιόπιστο τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου γίνεται έγκυρο επιστημονικό όργανο;

Αυτή είναι μόνο μία από τις πολλές περιπτώσεις άλυτων επιστημολογικών γρίφων που συναντάμε στην Ιστορία της Επιστήμης. Ο Robert Boyle είναι λιγότερο γνωστός από τον Γαλιλαίο, αλλά η συμβολή του στη νεότερη επιστήμη υπήρξε εξίσου σημαντική. Μεταξύ άλλων, στον Boyle χρωστάμε την καθιέρωση του πειράματος ως έγκυρης γνωστικής διαδικασίας. Ο αντίπαλός του, Thomas Hobbes, ισχυριζόταν ότι τα συμπεράσματα που συνήγαγε ο Boyle από τη διεξαγωγή πειραμάτων δεν διέθεταν την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των συμπερασμάτων που μπορούν να συναχθούν με τον μαθηματικό λογισμό. Ήταν έωλες γενικεύσεις επισφαλών εμπειρικών δεδομένων που αδυνατούσαν να συλλάβουν την πραγματική ουσία των υπό μελέτη φαινομένων. Πώς κατάφερε ο Boyle, σε πείσμα του χομπσιανού ορθολογισμού, να μετατρέψει την επισφαλή γνωσιολογική πρακτική του σε έγκυρη επιστημονική μέθοδο;

Η λύση και στις δύο περιπτώσεις προήλθε από την έξωθεν μαρτυρία. Ο Boyle κάλεσε στο εργαστήριό του gentlemen, οι οποίοι με την αμερόληπτη μαρτυρία τους εγγυήθηκαν την εγκυρότητα των πειραματικών του ευρημάτων, άρα και της μεθόδου του. Και ο Γαλιλαίος αξιοποίησε το διπλωματικό δίκτυο των Μεδίκων (την προστασία των οποίων είχε εξασφαλίσει ονομάζοντας τους δορυφόρους του Δία «Μεδικανούς Πλανήτες») για να μοιράσει τηλεσκόπια σε διάφορους ηγεμόνες της Ευρώπης: Αυτό που το μάτι της (κατά τεκμήριο φιλοσοφικά απαίδευτης) εξουσίας αντιλαμβάνεται ως αληθές δεν είναι εύκολο να αμφισβητηθεί από τους φιλοσόφους της Αυλής.

Στις κρίσιμες επιστημολογικές διαμάχες δεν υπάρχει αρχιμήδειο σημείο. Δεν υπάρχει κοινό έδαφος στο οποίο να μπορούν να πατήσουν οι αντιμαχόμενες πλευρές για να σταθμίσουν την εγκυρότητα των απόψεών τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αποτελεσματική χρήση της πειθούς και η δημιουργία των κατάλληλων συμμαχιών παίζουν κρίσιμο ρόλο στον ορισμό της αλήθειας που θα θεμελιώσει τη νέα θέαση του κόσμου. Η επιστημονική αλλαγή είναι ένα πολύπλοκο παιχνίδι εξουσίας.

Αναφορές
Biagioli, M. (2006). Ο Γαλιλαίος αυλικός: Η πρακτική της επιστήμης στο πλαίσιο της κουλτούρας της απολυταρχίας (μτφρ. Η. Καρκάνης, επιμ. Μ. Ασημακόπουλος). Αθήνα: Κάτοπτρο.
Shapin, St. & Simon S. (1985). Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle and the Experimental Life. Princeton: Princeton University Press.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 119, στις 23 Οκτωβρίου 2021.