Tag Archives: engineers

Ανάγκες

Posted on by

ΣΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ έγραφα ότι προϋπόθεση για τη δημιουργία επιτυχημένων τεχνουργημάτων είναι η ταυτόχρονη δημιουργία ενός κόσμου όπου αυτά θα μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά και να ικανοποιήσουν ανάγκες που δεν υπήρχαν στον κόσμο που γεννήθηκαν· η συμπαραγωγή, με άλλα λόγια, της τεχνολογίας και του κοινωνικού της πλαισίου. Σε αυτή τη διαδικασία δεν προηγείται ούτε η τεχνολογία ούτε το κοινωνικό πλαίσιο. Παρ’ όλα αυτά, όταν τα τεχνουργήματα «αποδείξουν» τη χρησιμότητά τους, δημιουργείται η εντύπωση ότι οι ανάγκες ήταν πάντα εκεί και τα περίμεναν – ότι τα τεχνουργήματα δημιουργήθηκαν για να καλύψουν ένα κενό, να θεραπεύσουν μια αδυναμία της κοινωνίας.

Οι άνθρωποι πάντα επιθυμούσαν την ταχύτητα, για παράδειγμα. Ωστόσο, οι δυνατότητες του ανθρώπινου σώματος και των φυσικών μέσων δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθούν σε αυτή την απαίτηση. Κι αυτό καταδίκασε τους ανθρώπους να κινούνται για χιλιάδες χρόνια με αργούς, ληθαργικούς ρυθμούς μέσα στη σκόνη και τον ιδρώτα. Μέχρι που εμφανίστηκαν το τρένο και το αυτοκίνητο, τα οποία προς μεγάλη χαρά των κατοίκων του πλανήτη ικανοποίησαν την αρχέγονη επιθυμία τους για ταχύτητα και ελάφρυνση του ανθρώπινου μόχθου. Μάλιστα, η χρήση τεχνικών μέσων για την ικανοποίηση της συγκεκριμένης ανάγκης, η «τεχνολογική ανάπτυξη» με άλλα λόγια, αποτελεί μέτρο του βαθμού συμμετοχής των διαφόρων κοινωνιών στη νεοτερικότητα.

Παρόμοια πράγματα θα μπορούσαμε να πούμε και για το τηλέφωνο. Οι άνθρωποι πάντοτε επιθυμούσαν την εξ αποστάσεως επικοινωνία. Ποιος δεν ήθελε να είναι συνεχώς με τα αγαπημένα του πρόσωπα; Πολλά μυαλά αναλώθηκαν στην προσπάθεια ικανοποίησης αυτής της ανάγκης. Χρησιμοποιώντας κάθε είδους μέσα προσπάθησαν να δημιουργήσουν διαύλους επικοινωνίας με ζωντανούς και νεκρούς (πράγμα που δεν είχε μεγάλη διαφορά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα). Μέχρι που κάποια στιγμή χτύπησε το τηλέφωνο και οι άνθρωποι ένιωσαν προσωρινά πλήρεις. Μετά από λίγο, δυστυχώς, ένιωσαν την ανάγκη για απεριόριστα δεδομένα και δορυφορική επικοινωνία, η οποία θα χρειαστεί λίγο χρόνο ακόμα για να ικανοποιηθεί.

Προφανώς, αυτές οι περιγραφές είναι γκροτέσκες. Οι ανάγκες δεν προηγούνται των τεχνολογιών και οι τεχνολογίες δεν έρχονται να καλύψουν έλλογες προϋπάρχουσες ανάγκες. Η δημιουργία τεχνουργημάτων και αναγκών συμβαίνει ταυτόχρονα. Δεν είναι η ανάγκη για ταχύτητα που γέννησε το αυτοκίνητο· αντιθέτως, το γεγονός ότι το αυτοκίνητο «απέδειξε» τη χρησιμότητά του επέτρεψε στους ανθρώπους να σκεφτούν την ταχύτητα ως ανάγκη – να διανοηθούν την ανάγκη της ταχύτητας. Η τεχνολογία μάς παρακινεί να βλέπουμε τον κόσμο ως ένα πλέγμα προβλημάτων, τα οποία επιλύονται με τη βοήθεια συγκεκριμένων τεχνουργημάτων. Αυτή, όμως, είναι πάντα η εκ των υστέρων αφήγηση. Στην πραγματικότητα, δεν παράγουμε λύσεις, αλλά κόσμους. Η ταχύτητα είναι ανάγκη σε έναν κόσμο όπου το αυτοκίνητο λειτουργεί. Η τεχνολογία δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο παράγουμε τεχνουργήματα για να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας, αλλά ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζουμε κόσμους, όπου συγκεκριμένα τεχνουργήματα ικανοποιούν συγκεκριμένες ανάγκες.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 161, στις 22 Ιουλίου 2023.

Μαστορέματα

Posted on by

ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥΘΕΝΑ ένα φτερό κι ένα βαρίδι δεν έπεσαν ταυτόχρονα. Ούτε τα σφαιρίδια που θρυλείται ότι έριχνε από τον πύργο της Πίζας ο Γαλιλαίος έπεσαν ποτέ ταυτόχρονα. Όσο κι αν ο θρύλος επιμένει ότι αυτή ήταν η κρίσιμη παρατήρηση που οδήγησε τον Ιταλό σοφό στη διατύπωση του νόμου της ελεύθερης πτώσης, το πιθανότερο είναι ότι εκείνο που τον οδήγησε ήταν η διανοητική του εμμονή και η αιρετική ανάγνωση ορισμένων μεσαιωνικών χειρογράφων Μηχανικής. Ούτε είχε δει ποτέ κανείς επτά χρώματα στο ουράνιο τόξο πριν τον Νεύτωνα. Επί αιώνες η ανθρωπότητα έβλεπε (και ζωγράφιζε) τρία χρώματα, μέχρι που ο Νεύτων μας έπεισε ότι τα χρώματα της Ίριδας είναι επτά, αρκεί να χρησιμοποιήσουμε τον κατάλληλο εξοπλισμό για να τα δούμε – τον δικό του! Η «ανακάλυψη» των φυσικών νόμων δεν είναι μια απλή οπτική (ή, έστω, αισθητηριακή) διαπίστωση που παίρνει μαθηματική μορφή χάρη στην ιδιοφυΐα ενός ατόμου. Είναι αποτέλεσμα εντατικής διανοητικής και τεχνικής εργασίας που προσδίδει τάξη στο απροσδιόριστο συνεχές της πραγματικότητας, οριοθετεί με ακρίβεια αντικείμενα και γεγονότα και ιεραρχεί τις αιτιακές σχέσεις που τα συνδέουν. Πάνω απ’ όλα, ξεχωρίζει το σχετικό από το άσχετο και αποφαίνεται για τη μορφή που θα είχε το πρώτο αν δεν υπήρχε το δεύτερο. Ο φυσικός νόμος είναι η απάντηση που δίνει η πραγματικότητα σε ένα προσεκτικά σχεδιασμένο ερώτημα.

Δεν είναι παράξενο, επομένως, που η εφαρμογή των φυσικών νόμων κάθε άλλο παρά φυσική είναι. Η χρήση των φυσικών νόμων για την επίτευξη ενός επιθυμητού αποτελέσματος απαιτεί να εργαστούμε με τον αντίστροφο τρόπο. Πρέπει δηλαδή να φέρουμε την πραγματικότητα σε εκείνη τη μορφή που θα επιτρέψει στους φυσικούς νόμους να λειτουργήσουν. Να την «καθαρίσουμε», να τη δομήσουμε και να την απαλλάξουμε από το απρόβλεπτο και χαοτικό στοιχείο που τη χαρακτηρίζει. Αν δεν χρειαζόντουσαν όλα αυτά, τότε τα αεροπλάνα θα τα έφτιαχναν φυσικοί και όχι μηχανικοί. Τα αεροπλάνα δεν πετάνε (μόνο) χάρη στους νόμους της Φυσικής, αλλά χάρη στις προσαρμογές και προσεγγίσεις που μετατρέπουν μια μάζα από μέταλλα και πλαστικά σε μια σύνθεση η οποία έχει νόημα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο της πραγματικότητας. Και η τέχνη του μηχανικού είναι να διατηρεί αυτό το νόημα με τη λεπτοδουλειά και τις συνεχείς παρεμβάσεις του, τόσο στο τεχνούργημα όσο και στην πραγματικότητα που το περιβάλλει. Όταν, για οποιονδήποτε λόγο, το νόημα χαθεί, τότε το αεροπλάνο μετατρέπεται ξανά σε μια μάζα από μέταλλα και πλαστικά.

Η επιστήμη ως θεσμός έχει την τάση να αποκρύπτει αυτή τη διαδικασία. Παριστάνει ότι ο λόγος της συλλαμβάνει την πραγματικότητα όπως είναι, και ότι η «ορθή» εφαρμογή αυτού του λόγου οδηγεί πάντοτε στα επιθυμητά αποτελέσματα. Καλό θα ήταν, λοιπόν, σε συγκυρίες όπως αυτή που διανύουμε, να της υπενθυμίζουμε ότι δεν υπάρχει περίπτωση να σώσει τον κόσμο μετατρέποντας απλώς τον φυσικό νόμο σε πολιτικό νόμο.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 93, στις 26 Σεπτεμβρίου 2020.

Ηλεκτρισμός

Posted on by

ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΜΕ να ζήσουμε χωρίς ηλεκτρισμό. Ο ηλεκτρισμός αποτελεί τη βασική υλική συνθήκη του σύγχρονου πολιτισμού. Ακόμα και περιοχές που δεν καλύπτονται από το τερατώδες δίκτυο που αγκαλιάζει την επιφάνεια του πλανήτη, μπορούν να ενωθούν με αυτό χάρη στις φορητές συσκευές παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η σύνδεση με το ηλεκτρικό δίκτυο αποτελεί προϋπόθεση για τη συμμετοχή στον πολιτισμό. Και, όμως, ο ηλεκτρισμός είναι μια πολύ πρόσφατη τεχνολογία. Πρακτικά, η χρήση του άρχισε να γενικεύεται στις αρχές του 20ού αιώνα και, λίγες μόνο γενιές αργότερα, έγινε τόσο αυτονόητη που δεν μπορούμε να διανοηθούμε έναν κόσμο χωρίς ηλεκτρισμό.

Το περίεργο είναι ότι ο ηλεκτρισμός ήταν γνωστός στους ανθρώπους για χιλιάδες χρόνια. Και για χιλιάδες χρόνια παρέμεινε ένα παράδοξο χωρίς ενδιαφέρον, χωρίς καμία χρησιμότητα. Ακόμα κι όταν άρχισε να μελετάται επιστημονικά στις αρχές του 18ου αιώνα, παρέμεινε μια φυσική παραδοξότητα, που χρησιμοποιήθηκε για λόγους εντυπωσιασμού και επίδειξης. Οι φυσικοί φιλόσοφοι της εποχής οργάνωναν παραστάσεις με αιωρούμενα παιδάκια, κυρίες με ανορθωμένα μαλλιά και στιβαρούς άντρες που εκτινάσσονταν από την εκφόρτιση ογκωδών πυκνωτών. Κανείς δεν απαίτησε ποτέ από τον ηλεκτρισμό κάτι περισσότερο από αυτό, για έναν ολόκληρο αιώνα. Διότι απλούστατα ο κόσμος δεν χρειαζόταν τις υπηρεσίες του: κανείς δεν είχε σκεφτεί να μετατρέψει τη νύχτα σε μέρα και κανείς δεν είχε ανάγκη την τεχνητή ψύξη (η οποία, εξάλλου, μάλλον όψιμα συνδέθηκε με τον ηλεκτρισμό).

Τι άλλαξε; Στις αρχές του 19ου αιώνα κάνει την εμφάνισή της μια ομάδα ανθρώπων που σταδιοδρομούν χάρη στις μηχανικές εφευρέσεις τους: οι εφευρέτες-επιχειρηματίες-μηχανικοί. Κάποιοι από αυτούς κατασκευάζουν και επιδεικνύουν ηλεκτρικές μηχανές και διατάξεις προσπαθώντας να πείσουν τα ακροατήριά τους, πρώτον, ότι ο ηλεκτρισμός είναι μια σπουδαία και χρήσιμη δύναμη και, δεύτερον, ότι ίδιοι είναι οι μόνοι που μπορούν να εξουσιάσουν και να ελέγξουν αυτή τη δύναμη. Ο ηλεκτρισμός ως χρήσιμη δύναμη (δεν υπάρχει ακόμα η έννοια της ενέργειας) και οι κύριοι του ηλεκτρισμού συμπαράγονται  μέσω μιας αμοιβαία νομιμοποιητικής διαδικασίας. Η κοινωνική καταξίωση των μηχανικών προάγει τη χρήση του ηλεκτρισμού και οι πρακτικές εφαρμογές του ηλεκτρισμού συμβάλλουν στην αναβάθμιση του κύρους των ειδημόνων-μηχανικών.

Το περιβάλλον του αναδυόμενου βιομηχανικού καπιταλισμού αποτελεί, ασφαλώς, ιδανικό πλαίσιο γι’ αυτή τη διαδικασία. Η τιθάσευση  του ηλεκτρισμού, όμως, δεν υπακούει σε κάποια ιστορική νομοτέλεια. Δεν είναι μια τεχνολογική ανακάλυψη που αργά ή γρήγορα θα γινόταν. Η ίδια η βιομηχανική παραγωγή θα χρειαστεί περισσότερο από έναν αιώνα για να ενσωματώσει πλήρως τον ηλεκτρισμό. Με άλλα λόγια, ο ηλεκτρισμός δεν έρχεται να επιλύσει κάποιο προϋπάρχον πρόβλημα της κοινωνίας ή της παραγωγής. Η χρήση του καθιερώνεται χάρη στο γεγονός ότι το δίδυμο τεχνολογία-ειδικοί επιλύει με επιτυχία τα προβλήματα που δεν θα υπήρχαν, αν το δίδυμο αυτό δεν είχε εδραιωθεί κοινωνικά.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 45, στις 14.7.2018.