Category Archives: Gender

Πολιτισμός

Posted on by

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΔΕΚΑ χιλιάδες χρόνια περίπου, οι ανά τον κόσμο πληθυσμοί κυνηγών-τροφοσυλλεκτών άρχισαν να δημιουργούν οικισμούς και να εγκαθίστανται μόνιμα σε αυτούς, εγκαταλείποντας την περιπλάνηση. Στις αφηγήσεις που αναφέρονται σε αυτή την περίοδο συχνά κρύβεται ένα «επιτέλους»: Επιτέλους, οι άνθρωποι απέκτησαν μόνιμο ενδιαίτημα, απαλλάχτηκαν από το άγχος της διαρκούς αναζήτησης τροφής και καταφυγίου και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη πολιτισμού. Όπως φαίνεται από την ιστορία που ακολούθησε, το πεπρωμένο του ανθρώπινου είδους άρχισε να εκπληρώνεται με τη μετατροπή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών σε αγρότες.

Henry Moore, Ideas for Metal Standing Figures, 1947–9.

Κάποιοι ανθρωπολόγοι διαφωνούν. Η εγκατάσταση των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών ήταν η αρχή όλων των δεινών της ανθρωπότητας, ισχυρίζονται. Πρώτον, η εξάρτηση από την αγροτική παραγωγή κάνει τους πληθυσμούς ευάλωτους σε λιμούς. Μια κακή σοδειά καταδικάζει την ομάδα σε παρατεταμένη έλλειψη τροφής και διαδοχικές κακές σοδειές σε εξόντωση. Δεύτερον, ο συγχρωτισμός πολλών ανθρώπων, μαζί με τα ζώα τους, σε μια περιορισμένη έκταση τους καθιστά ευάλωτους σε μεταδοτικές ασθένειες. Οι λοιμοί έχουν κι αυτοί την απαρχή τους στην εγκατάσταση των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών. Τρίτον, η περίφραξη και, συνακόλουθα, η υπεράσπιση του «ζωτικού χώρου» εγκαινιάζει μια νέα μορφή ανταγωνισμού μεταξύ διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων και, εντέλει, την ύψιστη τέχνη του πολέμου: Πόση ανθρώπινη εφευρετικότητα δαπανήθηκε στην τελειοποίηση αυτής της τέχνης! Ίσως, τελικά (και καθόλου ειρωνικά), αυτό εννοούν οι ιστορικοί όταν λένε ότι η εγκατάσταση των νομαδικών πληθυσμών έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του πολιτισμού…

Τέλος, η δημιουργία των αγροτικών κοινωνιών παγιώνει τον έμφυλο καταμερισμό εργασίας. Ο λίγο πολύ ομοιογενής κόσμος των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών παραχωρεί τη θέση του σε μια συμπαγή κοινωνική οργάνωση που επιβάλλει τον περιορισμό του ενός φύλου στον νεότευκτο οίκο, ενώ καθιστά τον ανοικτό κόσμο προνομιακό πεδίο δράσης του άλλου. Περιττεύει, φυσικά, να πούμε ότι η διαχείριση της επισφάλειας του κοινού βίου –η διαχείριση των πόρων της κοινότητας, ο συντονισμός των πολεμικών επιχειρήσεων, η αναπαραγωγή του έμφυλου καταμερισμού εργασίας– θέτει τα θεμέλια της κοινωνικής ιεραρχίας από την οποία εξελίχτηκαν όλα τα κοινωνικά συστήματα.

Ο Hobbes, ασφαλώς, θα μας πει ότι η οργανωμένη συνύπαρξη των ανθρώπων (και η εθελοντική υποταγή τους στον ηγεμόνα) ήταν ο μόνος τρόπος να φύγουμε από το καθεστώς της αγριότητας, στο οποίο τα άτομα διέτρεχαν ανά πάσα στιγμή τον κίνδυνο να γίνουν βορά των δυνάμεων της φύσης ή των ορέξεων των ανταγωνιστών τους. Αντίθετα, οι ανθρωπολόγοι θα μας πουν ότι η εγκατάσταση των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών ήταν το μεγαλύτερο λάθος στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, το οποίο, άπαξ και διαπράχθηκε από τους ανά τον κόσμο πληθυσμούς, απέκλεισε κάθε ενδεχόμενο επιστροφής στην προγενέστερη κατάστασή τους. Αν ισχύει αυτό, τότε ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν είναι τίποτα άλλο παρά το σύνολο των τρόπων που επινοήσαμε για να υποστηρίξουμε αυτή την προβληματική επιλογή και, ταυτόχρονα, να θεραπεύουμε τις συνέπειές της.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 170, στις 13 Ιανουαρίου 2024.

Αναφορές
Mark Nathan Cohen (1991). Health and the Rise of Civilization. New Haven, CT: Yale University Press.
Richard Manning (2005). Against the Grain: How Agriculture Has Hijacked Civilization. Νέα Υόρκη: North Point Press.

Μηχανές

Posted on by

ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΟΛΛΟΥΣ ηθικούς πανικούς της εποχής μας, μάλλον ο πιο ισχυρός, είναι αυτός που αφορά την τεχνολογία. Δεν είναι, ασφαλώς, η πρώτη φορά που η τεχνολογία γίνεται αντιληπτή ως απειλή. Στις αρχές του 20ού αιώνα, στη διάρκεια της λεγόμενης πρώτης κρίσης της νεοτερικότητας, η ιδέα της «εκτός ελέγχου τεχνολογίας» τροφοδότησε τους φόβους του δυτικού κόσμου για ένα μέλλον, στο οποίο η κυριαρχία των μηχανών θα επέφερε γενικευμένη αποξένωση και μαζική εξαθλίωση. Όπως έδειξαν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι που ακολούθησαν, το συγκεκριμένο μέλλον έγινε πραγματικότητα, αλλά δεν ευθύνονταν, βέβαια, οι μηχανές γι’ αυτό. Ο σημερινός ηθικός πανικός εκδηλώνεται με παρόμοιο τρόπο και σε παρόμοια γλώσσα. Οι μηχανές είναι, πάλι, «εκτός ελέγχου» και απειλούν να κυριαρχήσουν θέτοντας στο περιθώριο την ανθρώπινη πρωτοβουλία και οδηγώντας τους ανθρώπους (ιδιαίτερα τους νέους) στην αποξένωση και την αποκοινωνικοποίηση. Οι πολλαπλές κρίσεις και ο εν εξελίξει «αρθρωτός παγκόσμιος πόλεμος» (όπως έχει επιτυχημένα χαρακτηριστεί) είναι πολύ πιθανό να κάνουν αυτό το ενδεχόμενο πραγματικότητα. Αλλά και πάλι δεν θα ευθύνονται οι μηχανές. Και στις δύο περιπτώσεις την ευθύνη έχουν οι οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις που εμπλέκονται στην προσπάθεια ελέγχου και αναδιανομής του κόσμου: ο ιμπεριαλισμός.

Υπάρχει, ωστόσο, μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στον τρόπο που εκδηλώθηκε ο ηθικός πανικός για την τεχνολογία στις αρχές του 20ού αιώνα και στον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται σήμερα. Η «εκτός ελέγχου τεχνολογία» της πρώτης κρίσης της νεοτερικότητας αφορούσε την κλίμακα και την ισχύ. Οι μηχανές είχαν απορροφήσει τη ρώμη και την επιδεξιότητα των εργατών και μπορούσαν να εργάζονται ασταμάτητα, εκτελώντας εργασίες για τις οποίες κανονικά θα χρειάζονταν ολόκληρες ομάδες εργατών. Κλεισμένες μέσα στους αυτοματισμούς και τα άφθαρτα μεταλλικά εξαρτήματα ήταν οι γνώσεις, οι δεξιότητες και, κυρίως, η πολλαπλασιασμένη σωματική δύναμη των εργατών. Έτσι, οι μηχανές αφενός περιθωριοποιούσαν και αποειδίκευαν τους εργάτες και, αφετέρου, αποκτούσαν για πρώτη φορά τη δυνατότητα να κάνουν πράγματα που υπερέβαιναν κατά πολύ τις δυνατότητες της ζωντανής ανθρώπινης εργασίας. Τελικά, ο φόβος για τις μηχανές απέρρεε από αυτό που θα μπορούσαν να κάνουν οι μηχανές.

Οι μηχανές της λεγόμενης τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης είναι διαφορετικές. Δεν έχουν απορροφήσει τη σωματική δύναμη ή την επιδεξιότητα των εργατών, αλλά τις νοητικές τους ικανότητες: αυτές που κάνουν τον άνθρωπο «έλλογο ον» και του δίνουν το ηθικό δικαίωμα να μετατρέπει τον κόσμο σε ένα σύνολο εργαλείων και πόρων. Η σύγχρονη δαιμονοποίηση της τεχνολογίας, λοιπόν, προέρχεται από τον φόβο ότι οι μηχανές θα στερήσουν από τους ανθρώπους την ικανότητα εμπρόθετης δράσης και θα τους υποβιβάσουν σε εκτελεστές αποφάσεων, οι οποίες θα υπαγορεύονται από τη γνωστική και διανοητική ανωτερότητα των τεχνολογικών συναρμογών που οι ίδιοι δημιούργησαν. Σε έναν φαλλο-λογοκεντρικό κόσμο, ο φόβος της τεχνολογίας μοιάζει με τον φόβο του ευνουχισμού και οι ευφυείς μηχανές με απειλητικές θηλυκότητες.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 165, στις 27 Οκτωβρίου 2023.

Γραμμικότητα

Posted on by

ΣΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ έγραφα για την ανεκδιήγητη δήλωση του Jeroen Dijsselbloem ότι αυτοί του Νότου έφαγαν τα λεφτά τους στα ποτά και τις γυναίκες και τώρα ζητάνε τη βοήθειά μας. Η λογική που διαπνέει τη δήλωση του Dijsselbloem, όπως και το αυστηρό κούνημα του δακτύλου του μέντορά του Wolfgang Schäuble, είναι ότι η τήρηση των κανόνων είναι ιερή. Για να μπορούμε να συνυπάρξουμε έχουμε θεσπίσει κοινούς κανόνες. Η απόκλιση από αυτούς θέτει σε κίνδυνο τη συλλογική δημοσιονομική σταθερότητα. Συνεπώς, το μέλος που παραβιάζει τους κανόνες έχει να επιλέξει ανάμεσα στη συμμόρφωση και την αποχώρηση.

Έχω γράψει και στο παρελθόν για τη δυσκολία να ορίσουμε τι σημαίνει τήρηση των κανόνων. Τι σημαίνει, όμως, εν προκειμένω ότι ο Νότος της Ευρώπης έφαγε τα λεφτά του «σε ποτά και σε γυναίκες»; Η δήλωση υπονοεί μια κατάσταση κοινωνικής παραλυσίας, η οποία χαρακτηρίζεται από απουσία κανόνων: Τρώω τα λεφτά μου σε έκλυτες απολαύσεις χωρίς να σκοτίζομαι για το γενικότερο καλό και για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας και της ανάπτυξης. Η Ένωση –που εποπτεύεται από τον συνετό Βορρά– έχει κανόνες. Ο Νότος δεν έχει – ή αδυνατεί να τους εφαρμόσει, που στην ουσία είναι το ίδιο. Αυτή ήταν, εξάλλου, πάντοτε η ιδέα που είχε η Δύση για τις κοινωνίες που αποίκιζε. Ο πολιτισμένος κόσμος έχει κανόνες που εξασφαλίζουν την ευπρέπεια και την κοινωνική συνοχή, ενώ οι αποικίες χαρακτηρίζονται από την απουσία κανόνων· κι αυτό τις καθιστά ευάλωτες στην αυθαιρεσία, τον αυταρχισμό και την κοινωνική αναρχία. Στην πραγματικότητα, αυτό που πάντοτε αδυνατούσαν να κατανοήσουν οι αποικιοκράτες ήταν ο σύνθετος χαρακτήρας αυτών των κοινωνιών. Το θέμα δεν ήταν ότι δεν είχαν κανόνες, αλλά ότι είχαν ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο σύστημα κανόνων, το οποίο υπερέβαινε την αλγοριθμική απλότητα του συστήματος που έφερναν μαζί τους οι αποικιοκράτες.

Ο λόγος γι’ αυτό είναι ότι τα συστήματα κανόνων που διέπουν τις δυτικές κοινωνίες είναι, ως επί το πλείστον, γραμμικά. Χωρίς αμφιβολία αυτή η γραμμικότητα είναι που τα καθιστά συμβατά με τη δημοκρατία και την ισονομία. Ένα γραμμικό σύστημα ισχύει οριζόντια, με τον ίδιο τρόπο για όλη την κοινωνία. Αντιθέτως, η μη γραμμικότητα ενός συστήματος, η ύπαρξη δηλαδή ενός δεύτερου επιπέδου κανόνων που ορίζει πότε και υπό ποιες προϋποθέσεις ισχύουν οι κανόνες του πρώτου επιπέδου, το καθιστά ευάλωτο στον αυταρχισμό και την κοινωνική ανισότητα. Παρ’ όλα αυτά, από τα μαθηματικά γνωρίζουμε ότι τα μη γραμμικά συστήματα είναι πολύ πιο ανθεκτικά (resilient) από τα γραμμικά. Ίσως, λοιπόν, το ερώτημα για τον αλαζονικό παγκόσμιο Βορρά δεν είναι πώς θα «εκπολιτίσει» τον κόσμο πείθοντάς τον να υιοθετήσει το δικό του γραμμικό σύστημα κανόνων, αλλά πώς θα καταστήσει αυτό το σύστημα –που στο όνομα της δημοκρατίας έφτασε να επωάζει τον φασισμό– επαρκώς πολύπλοκο, ώστε να ανταποκριθεί στις προκλήσεις μιας εποχής που γράφει την Ιστορία από την αρχή.

Δημοσιεύτηκε στο Πρίσμα αρ. 154, στις 14 Απριλίου 2023.

Image credit: Vassily Kandinsky, Μικροi Κoσμοι Ι, 1922.